عصر ایران؛ مهرداد خدیر- تبدیل دوبارۀ «ایاصوفیا»ی استانبول به مسجد و برگزاری نماز جمعه در آن پس از ۸۶ سال در حضور رجب طیب اردوغان و شروع رسمی مراسم با قرائت قرآن از جانب او مهم‌ترین خبر دیروز – جمعه- سوم مرداد ۱۳۹۹ بود اما سیمای جمهوری اسلامی توجه چندانی به این خبر نشان نداد به گونه‌ای که در اخبار ساعت ۱۴ شبکۀ اول، حتی یک کلمه هم دربارۀ آن گفته نشد. این در حالی بود که برخی از رسانه‌های معتبر جهان، به صورت مستقیم، مراسم را پوشش می دادند.
اهمیت خبر تنها در این نیست که «ایا صوفیا» ۹۰۰ سال کلیسای بیزانس بوده و سلطان محمد پس از فتح قسطنطنیه (استانبول) آن را به مسجد تبدیل کرد و ۵۰۰ سال نیز چنین بود و با فروپاشی امپراتوری عثمانی و تشکیل جمهوری ترکیه، مصطفی کمال پاشا (آتا تُرک) آن را به موزه بدل ساخت تا به اروپای مسیحی پیام دهد ترکیۀ نوین درصدد استمرار سنت های عثمانی نیست هر چند که از کارنامۀ ترک‌های عثمانی در مواجهه با ارامنه دفاع می کردند.
به عبارت دیگر با تأکید بر «لاییسیته»، هویت دینی را کنار گذاشتند و تنها بر «تُرک» بودن خود تأکید ورزیدند. تبدیل دوبارۀ «ایاصوفیا» به مسجد بر اروپاییان گران افتاده چرا که این بنا قبل از اسلام هم وجود داشته و از سوی دیگر شمایل‌های مسیحی در آن قرار دارد و جالب این که خود از منظر مذهبی و نه لاییسیته نقد می‌کنند.
مهم‌ترین تفاوت لاییسیته یا حکومت لاییک با حکومت‌های سکولار در این است که هر چند در هر دو نهاد دین از نهاد قدرت وسیاست جداست اما لاییک‌ها با «نماد»ها و «نهاد»های مذهبی هم مشکل دارند حال آن که در حکومت‌های سکولار نهادهای مذهبی فعالیت می‌کنند و تنها از نهاد قدرت و سیاست جدا هستند.
اقدام رجب طیب اردوغان را بعضی از منظر شخصی تحلیل کرده و گفته اند این آرزو را از روزی که شهردار استانبول شد، در دل می‌پروراند اما عجله نکرد و گام به گام جلو آمد و به جای شعار و تبلیغ ایدیولوژیک زمینه را فراهم ساخت.
او در بستر تفکر اخوانی رشد کرده و اهمیت وظ‌رافت کار او را هنگامی می‌توان دریافت که با خامی و شتاب‌زدگی رفتار محمد مُرسی رییس جمهوری اخوانی مصر مقایسه شود که هم قدرت را از دست داد و هم اخوان‌المسلمین را گرفتار وضعیتی بدتر از دوران حسنی مبارک کرد و هم جان بر سر خام اندیشی خود نهاد.
برخی اما موضوع را ورای جنبه‌های دینی و ایدیولوژیک و از منظر سیاسی می‌بینند و واکنشی صریح و تند به اروپا می دانند.
چون آن قدر اروپایی‌ها ترکیه را پشت دروازه‌های خود نگاه داشتند وشرط و شروط گذاشتند که اردوغان ترجیح داد به جای التماس برای تماماً اروپایی شدن به هویت عثمانی بازگردد و شکل و شمایل خلفای عثمانی به خود بگیرد کما این که همان شعر فارسی را خواند که سلطان محمد فاتح پس از فتح قسطنطیه خوانده بود:
پرده داری می کند در قصرِقیصر عنکبوت
بوم، نوبت می زند بر تارم افراسیاب
شماری از حاضران نیز تی‌شرت‌هایی منقوش به تصویر اردوغان و سلطان محمد بر تن داشتند.
با این نگاه سند همکاری ۲۵ سالۀ ایران و چین نیز پاسخ ایران به اروپاست. چرا که اروپا، ایران را هم معطل نگاه داشت و سراغ چین رفتیم. ترکیه را هم به شکل دیگر معطل نگاه داشتند و این گونه واکنش نشان دادند و چه بسا حکم اعدام را هم دوباره برپا کنند تا بگویند رؤیای عضویت در اتحادیۀ اروپا را کنار گذاشته‌اند.
به تعبیر سعدی:
کهن جامۀ خویش پیراستن
به از جامۀ عاریت خواستن
دربارۀ سکوت اصول‌گرایان ایرانی در قبال این اقدام نیز می‌توان چند حدس زد. زیرا به قاعده از عبور ترکیه از لاییسیته و میراث آتاتُرک باید در پوست نگنجند ولی ترجیح می‌دهند تنها نظاره گر باشند. چرا؟
اول:به لحاظ تاریخی، دو امپراتوری عثمانی و صفوی رقیب هم بودند و ایاصوفیا نماد عثمانی به حساب می‌آمده و جنگ هم داشته‌ایم. از این نظر شاید پسندیده نمی‌دانند به خاطر نوعثمانی گری نمادین در ترکیه ذوق زدگی نشان دهند یا جدی بگیرند یا تعارضات را پررنگ تر از آن می دانند که این اقدامات آنها را رفع کند.
دوم: ایران و ترکیه در مواردی اتفاق نظر و در مسایلی اختلاف دارند و موضوع داعش و اخوان المسلمین یکی از موارد اختلافی است. رفتار محمد مُرسی در سفر به تهران و با شیعیان فراموش نشده و این نگرانی وجود دارد که این کار برای تقویت نحله های ضد شیعی صورت گرفته باشد. با این حال پیوندها و اشتراکات ما و ترکیه یسار بیش از موارد اختلافی است.
سوم: این نگرانی هم هست که در ایران استقبال شود ولی ترکیه برای آن که راه خود را جدا نشان دهد موضع ضد ایرانی به خود بگیرد و در این صورت هم چوب را خورده باشیم و هم پیاز را! یعنی هم اروپا را برنجانیم و هم دستاوردی کسب نکنیم.
به یاد آوریم : در سال ۱۹۹۹ خانم مروه کاواکچی به مجلس ترکیه راه یافت اما چون محجبه بود از ورود او جلوگیری شد و این البته قبل از قدرت کامل یافتن حزب اردوغان بود. وقتی در ایران تبلیغات وسیعی در حمایت از خانم کاواکچی انجام شد او گفت «از آزادی پوشش حمایت می کند و همسو با ایران نیست» و حجاب اجباری را مانند مخالفت با حجاب، سرزنش کرد.
از آن پس در حمایت هایی از این دست بیشتر احتیاط می‌شود. البته این بدبینی هم وجود دارد که در مقابل اسلام انقلابی و سیاسی در ایران نوع دیگری ترویج می‌شود و از این رو با احتیاط برخورد می‌کنند.
شاید هم برخی بگویند مگر در کشورهای عربی مراسم مذهبی با شدت بیشتر برگزار نمی‌شود؟ نکته اما در همین است. آنها لاییک نیستند و این اتفاق درون ساختاری لاییک، رخ داده است و ولو ظاهری و نمادین باشد قابل توجه است. بحث اتفاقا بر سر جنبۀ شکلی آن است.
با این حال کافی است به یاد آوریم در دهۀ ۶۰ خورشیدی که در گرماگرم جنگ با عراق و به خاطر مسایل اقتصادی نیازمند توسعۀ روابط با ترکیه بودیم و چند بار مهندس موسوی نخست وزیر وقت ایران به استانبول سفر کرد نخست وزیر وقت ترکیه ( خانم تانسو چیللر) متقابلاً به تهران نیامد چون نمی‌خواست روسری به سر کند. نخست وزیر ایران نیز به جای آنکارا به استانبول می‌رفت تا ناچار نباشد بر آرامگاه آتاتُرک تاج گل بگذارد. چرا که آتاتُرک الگو یا همتای رضاشاه شناخته می‌شد.
حالا را ببینید. در ترکیه انقلاب نشده و تصاویر بنیانگذار جمهوری ترکیه همه جا هست و ایرانیان به لطف سریال های شبکۀ تلویزیونی «جم» مدام در سازمان های رسمی می بینند اما همسر رییس جمهوری ترکیه با حجاب است و آقای اردوغان، با صوت قرآن می خواند و یکی از مهم ترین نمادهای لاییسیته ترکیه (تبدیل مسجد ایاصوفیا به موزه) را کنار می گذارد.
اتفاقی چنین سترگ که در باور خیلی نمی گنجید و در حالی اتفاق افتاده که در کشور همسایه نه انقلاب شده و نه کودتا بسیار قابل تأمل است ولی به نظر می رسد به دلایل پیش گفته نه تنها از «تجلیل» که از «تحلیل» هم پرهیز می‌شود.
ثبت دیدگاه