جنگ و درگیری میان روسیه و اوکراین به عنوان دوهمسایه دریایی ترکیه در آن سوی دریای سیاه سیاست خارجی ترکیه را با چالشی جدی مواجه کرده است. ترکیه از جمله بازیگران مهم منطقه ای است که درماجرای تهاجم روسیه به اوکراین دچار نگرانی استراتژیک شده است . درسالهای اخیر روابط ترکیه و روسیه عمیق و در کنار همکاریهای تاثیرگذار انرژی ابعاد چند لایه نظامی به خود گرفته است . در همین حال، اوکراین برای ترکیه دارای اهمیت ویژه ای است و آنکارا در جریان بالا گرفتن تنش میان روسیه و اوکراین کوشید نقش میانجی بازی کند و حتی اردوغان اوایل فوریه گذشته به کی یف سفر کرد و پیشنهاد داد که می‌توانیم میزبان نشستی در سطح رهبران و یا گفتمان در سطح فنی پیرامون تنش روسیه و اوکراین، باشیم. اردوغان اعلام داشت که ترکیه روابط خوبی با کی یف و مسکو دارد اما چنانچه روسیه به اوکراین حمله کند به عنوان عضو ناتو آنچه لازم است انجام خواهد داد.
جنگ اوکراین برای ترکیه وضعیتی دوگانه بوجود آورد. هرچند سیاست اعلامی آنکارا محکومیت حمله روسیه است ، اما ملاحظات راهبردی و منافع ملی و امنیتی ترکیه متفاوت از آن است.
پیش از بررسی نقش و نگاه ترکیه در بحران اوکراین ، پرداختن به تحولات حاصل از این بحران در نظم جهانی مهم ارزیابی می شود . زیرا حمله روسیه به اوکراین تنها یک مناقشه دو وجهی نیست و با توجه به واکنش های جهانی به اقدام روسیه بعدی ساختاری در قدرت و نظام بین المللی پیدا کرده است .
شاید ریسک مسکو در ورود به جنگ با اوکراین یک بازی جبری باشد . ولادیمیر پوتین می گوید روسیه حق مطلق داشتن یک صندلی بر سر میز همه تصمیمات مهم بین المللی را دارد و غرب ملزم به پذیرش نقش روسیه درهیئت مدیره جهانی است . از منظری واقع گرایانه روسیه در یک دهه اخیر بازگشتی تعیین کننده به صحنه قدرت جهانی داشته است . تهاجم روسیه به اکراین حاصل یک تصادم استراتژیک در موازنه ژئوپلیتیکی اروپای امروز قلمداد می شود. سیاست سه دهه گذشته ناتو و اتحادیه اروپا درگسترش جغرافیایی به سمت شرق و همراهی آمریکا با این سیاست، موجب بدبینی جدی مسکو شده است . زیرا هدف نهایی غرب محدود کردن و انحصار روسیه و کاهش توان و قدرت این کشور است. به همین دلیل روسیه به روشنی بیان داشته است که همسایگان شوروی سابق نباید به هیچ اتحاد خصمانه ای با مسکو به ویژه ناتو یا اتحادیه اروپا بپیوندند.
اکنون از نگاه روسیه شرایط اوکراین همان وضعیت را دارا است و حتی مقامهای مسکو فراتر از آن سوئد و فنلاند را هم به پایبندی به بی طرفی دائمی و اجتناب از عضویت در ناتو فراخوانده اند. به نظر می رسد که نظام بین الملل در شرایطی آنارشیکی است و اقدام روسیه در تهاجم به اوکراین با هدف افزایش قدرت در مقابل رقبا و مقابله با تهدیدهای امنیتی است و این همان معمای امنیتی است که روسیه را ناگزیر از اتخاذ سیاستی تهاجمی ساخته است. در این شرایط و بر مبنای تحلیل استراتژیست های روس اجماعی منطقه ای و جهانی برای مقابله با این سیاست روسیه وجود ندارد و از این نگاه قدرت فائقه مرکزی برای بازداشتن روسیه از ماجراجویی نظامی در اوکراین و احتمالا دخالتهای آتی در دیگر کشورهای حوزه مشترک المنافع وجود ندارد . برداشتی از این طرز تلقی را دو سال پیش رئیس جمهوری فرانسه به زبان آورد . امانوئل مکرون ناتو را فاقد کارایی لازم دانست و گفت که این سازمان دچار “سکته مغزی” شده است و آن دقیقا زمانی بود که به گفته مکرون ناتو در مقابله با سیاست های دریایی تهاجمی ترکیه در مدیترانه شرقی ناتوان بود .
اکنون با بروز جنگ در مناطق نزدیک ترکیه شرایط چالش زایی بوجود آمده است . رئیس جمهوری ترکیه تهاجم روسیه به اوکراین را ضربه‌ای سنگین به صلح و ثبات منطقه‌ای توصیف و آنرا مورد انتقاد قرار داد . درهمین حال ، وزارت امور خارجه ترکیه اقدام روسیه برای به رسمیت شناختن استقلال دو منطقه جدا شده در شرق اوکراین در منطقه دونباس را محکوم کرد. اگر چه این اقدامات مورد توجه اوکراین بود، اما آنگونه که کیف انتظار داشت محقق نشد . زیرا سفیر اوکراین در ترکیه از آنکارا خواست از عبور کشتی های روسی از تنگه بسفر و داردانل جلوگیری کند . اما اردوغان غیر مستقیم چنین خواسته ای را حواله به مسائل دیگری کرد و گفت در مورد اجرای اختیارات کشورمان در قبال پیمان مونترو برای تردد کشتی‌ها در تنگه‌ها را به نحوی که مانع از گسترش سطح بحران شود، مصمم هستیم .
اما ترکیه در قبال بحران اوکراین تا کجا پیش می رود ؟ آیا سیاست اجرایی ترکیه مبتنی بر نگرش ناتو است یا اینکه اولویت آنکارا برمبنای منافع و آینده نگری های دیگر ترکیه تعیین می گردد؟
اولین پاسخ را باید در سخنان اردوغان یافت که بیان داشت با توجه به منافع ملی ترکیه از توازن منطقه‌ای و جهانی صرف نظر نخواهیم کرد و به روابط خود با روسیه و اوکراین ادامه خواهیم داد . این سخنان بدان معنا است که آنکارا تا آنجا خود را درگیر جنگ اوکراین خواهد کرد که از وضعیت توازن بخشی منطقه ای خارج نشود . به نظر نمی رسد که ترکیه از سیاست متحدانش در ناتو در خصوص تحریم روسیه پیروی کند ، مشابه وضعیت سال 2014 که مسکو را به دلیل الحاق کریمه تحریم نکرد . البته ترکیه همواره کوشیده است که سیاست نرم قومی در حمایت از تاتارهای اوکراینی دنبال کند. آنکارا همواره کریمه را متعلق به اوکراین دانسته و اردوغان بدون توجه به ملاحظات روسیه گفته است تاتارهای کریمه پل دوستی تاریخی بین آنکارا و کیف هستند . ترکیه در جریان بحران کریمه و پس از آن در نقش یکی از حامیان اوکراین ظاهر شده است و در سالهای اخیر ترکیه به رغم نارضایتی روسیه دهها فروند از پهپادهای “بیرقدار” به اوکراین فروخته است . اوکراین سال گذشته برای اولین بار از این پهپادها در منطقه “دونباس” استفاده کرد و این مساله از نگاه پوتین دور نماند و از آنکارا به دلیل استفاده اوکراین از پهپادهای ساخت ترکیه در درگیری با جدایی طلبان طرفدار مسکو انتقاد کرد. پوتین به صراحت گفت ترکیه قصد برهم زدن توافقنامه‌های صلح درشرق اوکراین را دارد .
منافع اقتصادی ترکیه در اوکراین هدفی راهبردی برای آنکارا است . حجم تجارت دو کشور در سال 2021 به 7.5 میلیارد دلار رسید و قرار است حجم مبادلات به رقم 10 میلیارد دلاربرسد . درهمین حال، پیمانکاران و سرمایه گذاری ترک در اوکراین حضور فعالی دارند . ترکیه یکی از مکانهای مورد توجه توریست های اوکراینی است و در 2021 حدود 2 میلیون توریست اوکراینی به ترکیه سفر کردند واز نظر اقتصادی ادامه جنگ میان روسیه و اوکراین به زیان ترکیه است .
پرسش دیگر آنکه چرا ترکیه از پیامدهای جنگ رویه و اوکراین نگران است؟
ترکیه نخست تلاش کرد تا با میانجیگری انع از جنگ بین روسیه و اوکراین شود، اما این تلاش نافرجام ماند . چونکه هیچ یک از بازیگران این عرصه تحرک ترکیه را جدی نگرفتند . نه روسیه توجهی نشان داد و نه آنکه اروپائیان وزنی برای ترکیه قائل بودند . این مساله آنکارا را در دو راهی قرار داده است . در یک سوی از توازن در رابط میان روسیه و اوکراین سخن می گوید و در سوی دیگر خود را در چارچوب ناتو تعریف می کند . اما می گوید که در بنامه های تحریمی روسیه شرکت نمی کند. به نظر می رسد که بحران اوکراین محدودیت‌های آنکارا را در سیاست خارجی آشکار کرده است . اگر ترکیه جانب روسیه را بگیرد که باید از صحنه ائتلاف دیرینه با غرب و ناتو خارج شود . اگر با ناتو هماوا شود باید منتظر اقدامات تلافی جویان روسیه باشد .
در سخن آخر این نکته قابل پیش بینی است که حاصل جنگ اوکراین بر موقعیت منطقه ای و استراتژیک تاثیر می گذارد . ماندن در دالان همکاری های نظامی با روسیه برای ناتو قابل هضم نخواهد بود و ترکیه خود را باید برای سختگیری های ناتو و آمریکا بر سر سامانه موشکی اس 400 آماده کند . زیرا رقابت های خصمانه آمریکا و متحدان بسیار علنی و گسترده تر شده است . حرکت ترکیه در مسیر ناتو به معنای کاهش سطح همکاری های منطقه ای روسیه با ترکیه در حوزه قفقاز، آسیای مرکزی و حتی سوریه است که تنزل موقعیت ترکیه در این حوزه با پیامدهای ژئوپلیتیک برای جایگاه ترکیه اردوغان همراه خواهد بود سودای معماری ترکیه جدید در یکصدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه است .
ثبت دیدگاه