کاروانسراها اقتضای زمانی هستند که سفرها با چارپایان و در روزها و ماه‌های طولانی انجام می‌شد. بنابراین مکانی لازم بود تا مسافران و چارپایان بین راه استراحت کنند و برای روزهای باقیمانده سفر نیرو و توان کسب کنند.بنابراین معماری و طریقه ساخت این کاروانسراها در کنار قدیمی و تاریخی بودن آنها حائز اهمیت است.
در گزارش قبلی، با کاروانسرای «گز اصفهان» آشنا شدیم. در این گزارش به سراغ یکی دیگر از ۵۴ کاروانسرای ایرانی ثبت جهانی شده رفتیم. دیرگچین به خاطر امکانات زیادی که دارد به «مادر کاروانسراها»ی ایران معروف است. در حالی که کاروانسراهای دیگر فقط از اتاق و حجره، ایوان، محل استراحت و محل نگهداری چارپایان تشکیل شده‌اند، در دیرگچین دکان، حمام، آسیاب و بسیاری دیگر از امکانات را می‌بینیم.
دیرگچین کجاست؟
این بار به ۷۰کیلومتری قم- گرمسار می‌رویم و از اهالی روستای علی‌آباد سراغ کاروانسرای دیرگچین می‌گیریم. این کاروانسرای دوره ساسانی را اکثر مردم می‌شناسند چون از جاذبه‌های گردشگری قم است و از جاده قم به ورامین هم قابل دسترسی است. کاورانسرای دیرگچین در سال ۱۳۸۲ ثبت ملی شده است.
در پی تغییر جاده تهران به قم به مسیر حسن‌آباد در زمان امین‌السلطان، دیر گچین متروکه شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام استفاده بردند. در واقع در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی و در دوران حکومت قاجاریان، جاده‌ای از تهران به سمت قم احداث شد که باعث دیرگچین متروکه و کم‌کم به فراموشی سپرده شود.
تا قبل از ثبت ملی این بنا دیرگچین باز هم برای نگهداری دام استفاده می‌شد، اما بعد از مهرماه ۱۳۸۲ این بنا از چارپایان تخلیه و شروع به مرمت شد.
کاروانسرایی با موقعیت مکانی خاص
موقعیت مکانی خاص این محل در مسیر جاده ابریشم، یکی از دلایل گستردگی امکانات کاروانسرای دیر گچین است. البته قبل از این هم این نقطه محل ارتباط بین مناطق شمالی و شرقی با مناطق غربی و جنوبی ایران آن روزها بوده است.
در دوران حکومت‌های اسلامی دیرگچین درست در مسیر خراسان بزرگ بوده است و حاجیان بسیاری برای رساندن خود به سرزمین وحی از این مسیر می‌گذشتند و در این کاروانسرا اتراق می‌کردند.
به جز اینها این کاروانسرا بر سر راه یک جاده تاریخی پراهمیت نیز قرار داشته است. جاده‌ای که از ری به اصفهان می‌رفت و روزگاری، به خصوص در دوران حکومت صفوی، جاده «دیر» نامیده می‌شد.
چرا دیرگچین؟
اولین چیزی که با شنیدن نام این کاروانسرا به ذهن می‌آید این است که چرا دیرگچین؟ علت این نامگذاری این است که مصالح اصلی ساخت این کاروانسرا گچ است. در کتب تاریخی از این کاروانسرا به نام «دیرالجص» نیز نامبرده شده است. «دیر» نام دیگر کاروانسرا و «جص» در عربی معنای گچ است. پیشتر گنبدی گچی در این کاروانسرا وجود داشته است که اکنون نیست.
قدمت کاروانسرایی با امکانات بسیار
قدمت دیرگچین را حدود ۱۷۰۰ سال تخمین زده و به دوره انوشیروان ساسانی نسبت داده‌اند. آجر طاق‌های ضربی، گنبدها و برج‌های نیم‌بیضی از عللی است که این سازه را به معماری دوران ساسانی مربوط می‌کند. البته دیرگچین سلجوقی، صفوی و قاجار مرمت شده و برخی بناهای فعلی آن در این دوران‌ها به آن افزوده شده است.
بنای اصلی کاروانسرا ۱۲۰۰هکتار است که اگر آتشکده، کوره آجرپزی، آب‌انبار و قبرستانی بیرونی بنا را هم در نظر بگیریم وسعت آن به حدود ۲۰۰۰ هکتار هم می‌رسد. دیرگچین در داخل بنای خود مسجد، حمام، آسیاب سنگی و حتی دکان‌هایی هم دارد که برای خرید و فروش کالا به مسافران استفاده می‌شدند.
شترخوان در پشت حجره‌ها
برخی کاروانسراهای قدیمی مثل دیرگچین «شترخوان» هم داشتند. شترخوان جایی است که شتران کاروان را آنجا نگهداری می‌کردند و غذا می‌دادند. چیدمان اتاق‌های دیرگچین را براساس چیدمان شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آنها در نظر گرفته‌اند. ۳۶اتاق این کاروانسرا به صورت ۸ یا ۱۰ اتاق در ۴ضلع بنا قرار گرفته‌اند و اعضای هرکاروان در سمتی که شترهای خود را اسکان می‌دادند، اتاق می‌گرفتند.
در بخش شمال‌شرقی کاروانسرا، اتاق شاه‌نشین وجود دارد که محل استراحت مسافران و میهمانان ویژه بوده است.
مسجدی از صدر اسلام
در قسمت جنوب‌شرقی و سمت راست ورودی، عمارت مسجد وجود دارد که مساحت آن به حدود ۳۰۰ مترمربع می‌رسد. باستان‌شناسان در برسی‌های خود درباره این مسجد به این نتیجه رسیده‌اند که قدمت آن برای سده‌های ابتدایی اسلام است و محراب در دوره سلجوقیان بعدا به مسجد اضافه شده است.
همه کاروانسراهای قدیمی دارای حمام نبودند، چون حمام نیاز به حفر مخزن فاضلاب را بیشتر می‌کرد. اما دیرگچین حمام بزرگی در ضلع جنوب غربی خود دارد که خزینه و گرمخانه هم دارد. در کنار این حمام سرویس بهداشتی هم ساخته شده است.
ثبت دیدگاه